PHONG TỤC THỜ CÚNG TỔ TIÊN CỦA NGƯỜI VIỆT

Từ xa xưa, các bậc tiền nhân đã răng dạy con cháu, uống nước thì phải nhớ nguồn, làm con thì phải có hiếu với cha mẹ, ông bà, tổ tiên. Vì vậy, hàng ngàn năm qua, người Việt luôn lập bàn thờ gia tiên để tỏ lòng tôn kính cũng như biết ơn với tổ tiên, những người đã khai sinh ra dòng họ. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên vì thế dần trở thành một thứ tôn giáo mà mọi gia đình, dòng họ Việt đều phải tuân theo.

Thờ cúng tổ tiên, nét đặc trưng của văn hóa Việt (ảnh: internet)

THỜ CÚNG TRONG GIA ĐÌNH, DÒNG HỌ

Trên thực tế, thờ cúng tổ tiên không phải là điều bắt buộc song đó lại là thứ “luật bất thành văn” trong đời sống tâm linh tồn tại qua bao thế hệ. Trong mỗi gia đình, bàn thờ cúng tổ tiên được đặt vị trí trang trọng nhất và là nơi con cháu khấn vái trong những ngày tuần, ngày giỗ, ngày tết, hoặc khi có hỷ, việc to, việc nhỏ với mong muốn được tổ tiên phù hộ. Mọi biến cố trong gia đình đều được con cháu báo cáo với tổ tiên.

Sự thể hiện rõ nét nhất của tinh thần coi trọng quá khứ nằm ở 2 ý nghĩa lớn, đó là quan niệm chữ hiếu đối với thế hệ đi trước qua các nghi lễ thờ cúng, thể hiện mong muốn ông bà tổ tiên có cuộc sống tốt ở thế giới bên kia, đồng thời con cháu mong muốn vong linh của tổ tiên giúp đỡ con cháu nơi cuộc sống phàm trần; ý nghĩa thứ hai là muốn giáo dục con cháu, những người đang sống thấm đẫm chữ hiếu với ông bà, cha mẹ.

Theo quy định của phong tục, bàn thờ tổ tiên được đặt ngay tại gian nhà chính. Trên bàn thờ thì bày bát hương, chân đèn, bài vị hay hình ảnh người quá cố, chỗ thắp nến. Đồ cúng cơ bản là hương, hoa, chén nước lã. Xưa kia, những nhà quyền quý có đủ thần chủ bốn đời để thờ, đó là cao, tằng, tổ, khảo. Thần chủ làm bằng gỗ táo, trên đó đề tên, họ, chức tước, ngày tháng sinh tử của tổ tiên. Nhà thường dân cũng có nhà dùng thần chủ, nhưng cũng có nhà dùng bộ ỷ để thờ. Đồ thờ tự được coi là những vật rất linh thiêng. Ngày nay, do tác động của nếp sống cũng như xã hội mới, những gia đình có bàn thờ cổ không còn nhiều. Đồ thờ nhiều khi chỉ gồm một bình hương nhỏ, khung ảnh thờ người quá cố và vài ba chén nước.

Bàn thờ gia tiên (ảnh: internet)

Với những gia đình có đạo, như đạo Phật, đạo Cao Đài, hay thậm chí là đạo Thiên Chúa thì trong nhà vẫn có gian thờ gia tiên cùng với gian thờ đấng tối cao của tôn giáo họ. Ban thờ gia tiên được lập đầy đủ theo tập tục của tôn giáo. Trên áng cao nhất là thờ đấng tối cao của tôn giáo, phía dưới là ông bà, những người thân sinh trong dòng họ.

Đối với những người vừa mới mất thì không được thờ chung với tổ tiên mà được lập một bàn thờ riêng tại gian thờ; được bài trí theo điều kiện và lòng tôn kinh của gia chủ. Trong vòng 100 ngày (tính từ ngày an táng xong), người ta đều thắp hương cơm canh trước khi gia đình ăn cơm, mời người mới mất thụ hưởng. Sau 1 năm khi người mới mất được bốc mộ thì bát nhang mới được rước lên bàn thờ tổ tiên, đặt ở hàng dưới.

CÚNG GIỖ – MỖI NĂM MỘT LẦN

Trong việc thờ cúng tổ tiên thì ngày giỗ hay còn gọi là kỵ nhật rất quan trọng. Theo tục, con trai trưởng là người có trách nhiệm tổ chức, thường là ở nhà tổ, nơi đặt bàn thờ cúng tổ tiên. Đến ngày, con cháu trong dòng họ có trách nhiệm tề tựu về đây và cũng phải mang đồ lễ cúng tới để gửi giỗ. Trước ngày giỗ, trưởng nam làm lễ cáo với Thổ công để xin phép cho hương hồn người đã khuất được về phối hưởng bởi vì người ta cho rằng “đất có Thổ công, sông có Hà bá”, chỉ khi có phép của Thổ công thì hương hồn người đã khuất mới vào được trong nhà. Giỗ có thể làm to hay nhỏ tùy theo gia cảnh và nhiều khi cũng phụ thuộc vào quan hệ giữa người sống và người chết. Giỗ cha mẹ, ông bà thường làm to, giỗ anh em, chú bác cùng các vị cao tằng tổ khảo thường chỉ có cơm canh cúng đơn giản để thể hiện lòng thành kính.

Giỗ tổ Hùng Vương, ngày lễ lớn của dân tộc thể hiện lòng biết ơn với các vị vua Hùng có công dựng nước (ảnh: internet)

THỜ CÚNG VÀO DỊP TẾT

Tết cũng là một trong những ngày lễ lớn của dân tộc, nó mang ý nghĩa thiêng liêng, nhắc mọi người nhớ về nguồn cội. Ngày tết, con cháu khấn mời tổ tiên ông bà về ăn tết với gia đình, tạo nên không khí thiêng liêng, đầm ấm. Suốt 3 ngày tết, còn cháu đều dâng lễ, thờ cúng tổ tiên rất chu đáo. Mâm cơm cúng ngày Tết được tổ chức nấu nướng và bày biện công phu. Cúng lễ xong xuôi, mọi người trong gia đình, dòng họ quay quần bên nhau thụ lộc của tổ tiên và chúc nhau một năm mới vạn sự tốt lành.

Cúng tất niên (ảnh: internet)

Phong tục thờ cúng tổ tiên của người Việt là nét văn hóa dân gian thể hiện lòng tôn kính, là lời tri ân với những người đã khuất, là chữ hiếu của người còn sống. Đã bao thế kỷ trôi qua, tập tục này vẫn tiếp tục được duy trì và phát huy. Người Việt coi việc thờ phụng tổ tiên là một trong những nguyên tắc đạo làm người. Đó là hình thức thể hiện sự hiếu thuận và lòng biết ơn của con cháu đối với công ơn sinh thành dưỡng dục của tiền nhân, nhớ đến cội nguồn.